SGRAFFITO

OPIS TECHNIKI I RYS HISTORYCZNY.

Sgraffito znajduje się na pograniczu reliefu, rysunku i malarstwa. Pomimo, że rysunek często dominuje w sgrafficie, nie jest ono- na ogół- zaliczane do rysunku lecz do technik malarstwa ściennego, głównie ze względu na fakt, że jest to łączenie dwóch lub więcej barw na płaszczyźnie. Sgraffito wykonuje się w świeżej, nie wyschniętej, ale stężałej zaprawie. Na początku nakłada się warstwy zapraw piaskowo-wapiennych lub cementowo-wapiennych barwionych w masie, a następnie wyskrobuje rysunek, w jeszcze w mokrej zaprawie, odsłaniając kolor warstwy spodniej. Geneza sgraffit sięga czasów starożytnych, pierwotnie pierwsze sgraffita powstawały na dekorowanych przedmiotach ceramicznych. Przykłady takich zdobień można znaleźć na fajansach egipskich, glazurowanych cegłach i płytkach ceramicznych asyryjskich i perskich, na wazach greckich i etruskich gdzie w wyniku rytowania, cięcia albo drapania odkrywano kolor spodni gliny. Ten sposób dekorowania, ale na zaprawach piaskowo-wapiennych odnaleźć można we wczesnośredniowiecznej Hiszpanii czy we wczesnym, włoskim renesansie. Trudna do uchwycenia jest data przeniesienia sgraffita z ceramiki na architekturę. Przyjmuje się, że w XII wieku, we Włoszech, głównie w okolicach Florencji pojawiają się pierwsze sgraffita na budowlach. W wieku XIII znajdziemy już pojedyncze przykłady sztuki sakralnej na terenie Niemiec. Jednak prawdziwy rozkwit, kiedy to sgraffita zaczęły obejmować całe fasady, obserwujemy w wieku XV. Występuje ono wtedy w dwóch wersjach: klasycznej jako sgraffito dwubarwne lub jako rysunek drapany w jednokolorowej zaprawie, a następnie podmalowywany w technice fresku mokrego i suchego. Pierwszą recepturę wykonania sgraffita podał na piśmie Giorgio Vassari w 1568 roku i według tej receptury wykonuje się je najczęściej do dziś.
W Polskiej architekturze sgraffita są obecne od lat dwudziestych XVI w. Wtedy to architektura murowana zaczyna wypierać drewnianą, a do Polski przybywają włoscy architekci i rzemieślnicy. Powstają wówczas sgraffita, np. na poznańskim Ratuszu, zajmujące 7000 m ² dekoracje sgraffitowe na zamku w Krasiczynie, nadstawy ołtarzowe w Skarżysku Kościelnym, przepiękne sgraffita Śląska: jak np. na Domu Pod Przepiórczym Koszem w Legnicy, czy na Zamku w Otmuchowie. Technika sgraffita przeżywała swój rozkwit do czasu pojawienia się baroku (wyjątkami są pojedyncze sgraffita np. fryzy ornamentalne na elewacjach kościoła Piotra i Pawła w Krakowie). Kolejny rozkwit techniki sgraffito to dopiero dwudziestolecie międzywojenne (do dziś zachowane są sgraffita we Wrocławiu czy na Śląsku). K. Buczkowski podaje Buczkowski K. O zabytkach sgraffita w Polsce, Kraków, [wydawca nieznany], 1933 (Kraków : Drukarnia „Przeglądu Powszechnego”)., że na początku lat trzydziestych XX w. W Europie było zaledwie 277 przykładów sgraffitów, z czego w Polsce 30 (wyliczenia oczywiście nie obejmowały wtedy Śląska i Pomorza). Następny rozkwit techniki to lata 50-te do 70-tych XX w. (Starówka Warszawska, Stare Miasto w Gdańsku, Olsztynie, Poznaniu, Wrocławiu, Lublinie, Toruniu, Białymstoku). Dziś znowu techniki ścienne odradzają się, a sgraffita poza jak niegdyś dekorowaniem elewacji budynków, zdobią również wnętrza i są tworzone również na podłożach przenośnych i zajmują miejsce w galeriach.

 

 

SGRAFFITO – TECHNIKA I TECHNOLOGIA WYKONANIA.

Sgraffito (z włoskiego sgraffiaro lub łacińskiego exgraffiare oznacza drapać, skrobać, wydrapywać) termin ten oddaje charakter i istotę tej techniki. Sgraffito jest jedną z technik dekoracyjnych malarstwa ściennego, polegającą na pokryciu najczęściej muru kilkoma (na ogół dwiema) warstwami barwnej w masie zaprawy. Po nałożeniu na świeżą zaprawę rysunku w wilgotnej jeszcze zaprawie artysta odsłania, wydrapując lub wycinając, barwione warstwy dolne. Ponieważ zaprawa wiąże szybko wymagana jest praca szybka, zdecydowana, pewna. Do wykonywania sgraffita czy fresku najlepsza jest zaprawa piaskowo-wapienna. Zaprawę cementowo-wapienną można stosować tylko jeśli cement jest wysokiej jakości. Jeśli cement jest tani, złej jakości, mogą się pojawiać wykwity solne. Do sporządzania zaprawy piaskowo-wapiennej najlepszy jest piasek kopalny (piasek rzeczny ma obłe krawędzie), płukany, przesiany i pozbawiony zanieczyszczeń. Wapno – podobnie jak we fresku – powinno być gaszone i dołowane przez minimum trzy lata (ale im dłużej tym lepiej). Licząc od muru pierwszą warstwą zaprawy jest „obrzutka” (wł. arriciato) i stanowi warstwę wyrównawczą. Stosunek wapna do piasku wynosi w niej jeden do trzech. Warstwę tą barwi się w masie, nakłada się ja n grubość 5-15mm, jeśli sgraffito ma być trójbarwne nakłada się 2 warstwy ok 5mm. Warstwę wierzchnią tak zwaną licówkę włosi nazywają intonaco, barwi się ją również w masie. W zaprawie tej stosunek objętościowy spoiwa (wapna) do wypełniacza (piasek drobno lub średnio ziarnisty) wynosi 1 do 2 lub 1 do 1, lico można wykończyć pobiałą wapienną w stosunku 1:5, kładzioną z pędzla. Twardnienie zaprawy następuje w wyniku reakcji chemicznej zwanej karbonizacją w trakcie której tworzy się krystaliczny węglan wapnia. Im dłużej, poprzez moczenie, utrzymuje się zaprawę wilgotną tym więcej tworzy się kryształów węglanu wapnia wewnątrz zaprawy i jest ona mocniejsza a zamknięty w niej pigment lepiej się trzyma. Liczba warstw w technice sgraffita jest różna, najczęściej sprowadza się do dwóch lub trzech. Zaprawę bez konieczności wykonania specjalnych wzmocnień (kutwienia) nakłada się do 3 cm. Na ogół na grubość 0,5-1 cm.

 

 

SGRAFFITO – PIGMENTY

Do barwienia zapraw w sgrafficie można stosować takie same pigmenty jak we fresku. Muszą one jednak spełniać dwa podstawowe wymagania. Po pierwsze być bezwzględnie odporne na alkaiczne działanie wapna, po drugie spełniać warunek odporności na działanie promieniowania ultrafioletowego. Ogranicza to poważnie paletę barwników. Do tego w powszechnej znajomości w sgraffitach najbardziej utrwaliły się połączenia najbardziej kontrastujące. Najczęstszymi połączeniami jest czerń z palonej słomy czy węgla drzewnego połączona z bielą wapna czy umbra naturalna lub palona, połączona z naturalnym ciepło-szarym kolorem zaprawy. Lista pigmentów stosowanych powszechnie po 1870 roku zamyka się mniej więcej w 75 kolorach są to: biel wapienna, marmurowa, świętojańska, barytowa, ugier jasny, palony, ciemny i złoty, ziemia sieneńska naturalna i palona, żółcień kobaltowa i neapolitańska jasna i ciemna, żółta marsa, żółta wapienna, czerwień żelazowa, róż angielski, róż marsowy, caput mortum, czerwień indyjska, puzzolana, ziemia trewirska, minia (wycofana ze sprzedaży w UE) , ziemia włoska, ziemia kolońska, róż turecki, róż wenecki, róż pompejański, czerwień chromowa, ultramaryna czerwona, czerwień kadmowa, fiolet manganowy, fiolet kobaltowy, ultramaryna fioletowa, błękit berliński, ultramaryna sztuczna (trzeba zawsze wykonać próbę odporności na działanie wapna), błękit kobaltowy, ceruleum, błękit wapienny, ziemia zielona, jasna ciemna, czeska werońska, ultramaryna zielona, chromoksyd, ziemia zielona palona, umbra naturalna i palona, umbra cypryjska, brunatna, kaledońska, czerń słoniowa, żelazowa, czerń kostna, sadza, czerń z winorośli, grafit. Współcześnie paleta pigmentów znacznie się powiększyła o całą gamę sztucznych pigmentów (tzw. marsów) i pigmentów mineralnych (jak np. wszystkie pigmenty firmy Keim). Pigmenty powinny być odpowiednio zmielone, nie za drobno, aby nie wnikały za głęboko w zaprawę i nie za grubo, aby nie pozostawały na licu pudrując się. Przy zaprawach sgraffitowych lepiej gdy pigment jest grubo mielony. Zaprawy sgraffitowe można też barwić kolorowymi mączkami kamiennymi. Uziarnienie wypełnienia zaprawy dobierane jest do precyzji rysunku, drobniejsze ziarno umożliwia większą precyzję. Przy barwieniu zapraw współcześnie stosuje się ilość barwnika nie przekraczającą 10% objętości zaprawy (kiedyś było to 15% objętości). Najczęstszymi pigmentami używanymi do wykonywania sgraffit były te najtańsze. Podręcznik budowlany z 1949 roku (Trzaska, Evert, Michalski, Podręcznik budowlany tom 2, 1949 rok, Warszawa, Marszałkowska 31.) zalecał barwienie warstwy spodniej sepią lub z czernią ze słomy palonej, szlaki węglowej czy czerni frankfurckiej, lico wyprawy murarskiej polecał opracowywać pobiałą wapienną z niewielką ilością ochry, dodawaną w celu ocieplenia zimnej bieli. We współczesnych sgraffitach aspekt ten nie stanowi problemu, ponieważ ceny pigmentów sztucznych ujednoliciły się. Zmieniła się tylko technologia i częściej zamiast pobiały stosuje się biel barytową lub mączkę marmurową.

Poniżej prezentuję krótką listę najczęściej używanych współcześnie pigmentów freskowych odpornych na alkalia i światło stosowane w technikach sgraffita, fresku i technice krzemianowej:

• Biele:
  Wapno (tlenek wapniowy – pobiała wapienna), Biel Marmurowa, Biel Barytowa – tzw. Permanentna, Biel świętojańska, Kreda (węglan wapnia).
• Żółcie:
  Żółć Kobaltowa, Aureolina, Żółć Neapolitańska, Ugier, Żółć Marsa.
• Czerwienie:
  Czerwień Kadmowa, Czerwień Kobaltowa, Czerwona ultramaryna, Czerwień Żelazowa (zwana: angielska, perska, wenecka, hiszpańska, oksydowa), Pucola, Czerwony ugier palony (ochra palona).
• Fiolety:
  Fioletowa ultramaryna, Fiolet kobaltowy – nietrwały (zastąpiony manganowym), Caput Mortum.
• Błękity:
  Ceruleum, Ultramaryna, Błękit kobaltowy (ciemny, jasny), Błękit Manganowy (po sprawdzeniu).
• Zielenie:
  Chromoksyd matowy i kryjący, Ultramaryna zielona, Ziemia zielona, Z. Szmaragdowa.
• Brązy:
  Umbra naturalna i palona, Sjena naturalna i palona (ugier brązowy, brązowa ziemia), Brąz Marsa.
• Czernie:
  Czerń kostna, Czerń z winorośli, Czerń Manganowa, Sadza (czerń lampowa), Słoma palona, Węgiel drzewny, Czerń Żelazowa, Czerń mineralna.